Tinxaka ta Mabumabumeri na swikombiso swa kona: Mabumabumeri i swihluvi swa mbulavulo leswi bumabumelaka riviti. Mabumabumeri ya engetela nhlamuselo ya riviti kumbe risivi leri tirhisiweke eka xivulwa kumbe swivulwa.
Eka Xitsonga ku na tinxaka tinharhu ta mabumabumeri ku nga:
- Ribumabumeri ra rihlawuri
- Ribumabumeri ra rifuwo/vun’wini
- Ribumabumeri ra riengetelo
- Ribumabumeri ra ntsengo
Tinxaka ta Mabumabumeri na swikombiso swa kona
Ribumabumeri ra rihlawuri
Eka Xitsonga rihlawuri ri hlawula maviti kumbe masivi mayelana na leswi landzelaka:
- Nkoka
- Vukulu
Rihlawuri ri vumbiwile hi
- Switwananisi swa rihlawuri Xikombiso: leti-,ti-, lava, va na byi-
- Misinya ya rihlawuri Xikombiso:-kulu, -nene, -mbisi.
Ribumabumeri ra rihlayi
Ribumabumeri leri ri hi komba nhlayo kumbe ntsengo wa swilo swo karhi. Swikombiso: tinharhu, yin’we, sweswo sweswo.
Ndzi kumile nyimpfu yin’we enoveni. Va dlayile tihomu tinharhu.
Ribumabumeri ra rifuwi
Ribumabumeri ra muxaka lowu ri vumbiwa hi xitwananisi xa mfuwo lexi hlanganaka na nsinya wa mfuwo.
- Switwananisi swa mfuwo hi leswi: ya, ta, swa, wa, sweswo sweswo.
- Misinya ya mfuwo hi leyi landzelaka:-rhu,
Nhlangano wa switwananisi swa mfuwo na misinya ya mfuwo wu vumba ribumabumeri ra rifuwi.
Xikombiso:
Ta + -nga > tanga Ya+ -kwe > yakwe
- Mavitavito na maviti ya nga vumba mabumabumeri ya mfuwo loko ya tirhisiwa ni switwananisi swa mfuwo.
Xikombiso Mbazima wa Baloyi
Swifaki swa Mafemani
- Masivi ma nga tirhisiwa na switwananisi swa mfuwo ku vumba mabumabumeri ya mfuwo.
Xikombiso:
Vuswa bya mina Swifaki swa lava
- Rihlayi ri nga tirhisiwa ku vumba mabumabumeri ya mfuwo. Xikombiso:
Tihuku ta van’wana
- Maengeteri ya ndhawu ya nga vumba mabumabumeri ya mfuwo: Xikombiso:
Vafana va kwala
- Vundhawu na byona bya swi kota ku vumba mabumabumeri ya mfuwo Xikombiso:
Swiharhi swa le nhoveni.
Vana va namuntlha
Ribumabumeri ra riengetelo
Ribumabumeri ra rixaka leri ri vumbiwa hi ku tirhisa xitwananisi xa kona lexi fanaka na risivikomba. Xitwananisi lexi xi tirhisiwa na nsinya wa riendli.
Xikombiso:
- Lava hlevaka Leti fambaka
Ribumabumeri ra ntsengo/rihlayi
Ribumabumeri ra muxaka lowu ri hi komba nhlayo ya nchumu wo karhi. Xikombiso: Ndzi kumile tihuku tinharhu eka Chukucha loko ndzi fika. Maencisi
Maencisi i marito lama fanaka na mahlamari, ntsena wona ya kombisa leswi endliwaka hi riendli hi ndlela yo tsakisa. Hakanyingi maencisi ya tala ku tirha na xiritwana ku
Tinxaka xa maencisi
Ku na tinxaka to hlayanyana ta maencisi. Tinxaka leti ta maencisi ti nga avangyisiwa hi mintlawa leyi landzelaka:
- Maencisi lama nga na peletwana rin’we
Swikombiso:
pha! go! bu! Zwe! Mho!
- Maencisi lama nta na mapeletwana mambirhi Swikombiso:
khege! hemu! rhwembu! tlheke! tlhengu! dlomu!
- Maencisi lama nga na mapeletwana manharhu Swikombiso:
bahasa! lakahla! tititi!
- Maencisi lama nga na mapeletwana ya mune Swikombiso:
nakanaka! bulumuku! kakatsuku! xalamuku! Phurumuku!
- Maencisi man’wana ya vumbiwa hi ku vuyelerisa riencisi rin’we kambirhi kumbe ko tala
Swikombiso:
ninginingi! tikitiki! galagala!
Matirhiselo ya maencisi
Maencisi ya tirhisiwa etindhawini leyti ya faneleke tona. Riencisi rin’wana na rin’wana ri fanele ku tirhisiwa mayelana na leswi risivi kumbe riviti ri endlaka swona. A swi talanga leswaku riencisi rin’we ri tirha ku hlamusela swilo swimbirhi swo hambana leswi endliwaka hi risivi kumbe riviti ri ri rin’we.
Swikombiso swa matirhiselo ya maencisi:
- Va bile mufana a sala a lo nakanaka!
- Mpfundla wu lo na ku bulumuku, mbyana ya Mashosho yona. (iii)Makhamba ma lo na vona maphorisa ma lo bamfee!
Swihluvi swin’wana swa mbulavulo swi nga pfelela eka maencisi:
Maendli ya nga vumbiwa hi maencisi
Swikombiso:
Riencisi Riendli
khege! -khegela
gi!
gu!
dliti-dliti dlomu!
- gimeta
- bukuta
- dlitadliteka
- dlomuta
Maviti lama tumbulukaka eka maencisi Swikombiso:
Riencisi dlomu! xalamuku! bantsheke
Riviti vudlomudlomu nxalamuko xibantsheke
Tsundzukani leswi:
Matsalelo ya maencisi ya hikahatiwa ku fana na mahikahatelo ya mahlamari. Loko riencisi kumbe rihlamari ri ri emakumu ka xivulwa kumbe ri tirhisiwa ri ri roxe ku tirhisiwa xihikahati xa xihlamari(!); kasi loko rihlamari kumbe riencisi ri sungula xivulwa kumbe ri ri exikarhi ka xivulwa ku tirhisiwa hikohefemulo (,)
Swikombiso:
- Yoo, va dlayile mudyondzi wa xikolo xa hina. (ii)Loko ndzi fika vanhu hinkwavo a va lo thwililili!