Swiaki swa marito: Xitsonga Grammar

Marito ya Xitsonga ya vumbiwile hi mapeletwana. Mapeletwana na wona ma akiwile hi switwari na switatisi. Handle ka switwari na switatisi mpfumawulo wa ririmi wu nge vi kona.

Tinxaka ta swiaki swa marito

Marito ya Xitsonga ya akiwile hi swiaki leswi landzelaka: Xirhangi, rimitsu, nsinya, xilandzi kumbe xiheteleri.

Xirhangi

Xirhangi i xiaki xa rito kumbe mofimi leyi kumekaka eku sunguleni ka riviti.

Ntirho wa xirhangi

I ku hi komba ntlawa lowu riviti ri welaka eka wona,

ku katsa na ku hi komba vun’we kumbe vunyingi bya rito. Xik: Mukamberi >mu-, i xirhangi xa ntlawa wa 1eka vun’we. mutwa> mu-, i xirhangi xa ntlawa wa 3 eka vun’we.

I ku hi komba ntsongahato, Maviti ya nga tsongahatiwa hi tindlela leti landzelaka:
- Ku komba vuntsongo hi xiyimo: Xik: tafula – xitafulana.
- Ku komba vuntsongo hi ku ku monya kumbe ku sola: Xik: vuswa> xivuswana.

Ku komba vuntsongo hi ku ndhundhuzela Xik: nsati> xisatana
- ku komba vuntsongo hi ku tala : mali> swimalana
- ku komba vuntsongo hi vukhale: mufana> xifanyetana
I ku hi komba vundhawu. Xik: kaya> ekaya

Vhengele> evhengeleni

Rimitsu

Rimitsu i xiphemu xa rito lexi nga hundzukiki, hambi wo hundzuluxa rito u ri veka eka xivumbeko xihi na xihi. Rimitsu hi rona ri nga khoma mongo wa rito.

Xik: mufana> -FAN- , xifanyetana> -FAN-

Xiheteleri

Xiheteleri i xiphemu lexi gimetaka rito.Xiphemu lexi xi kumeka emakumu ka xivulwa Xik: mufana> -a i xiheteleri

Xilandzi

Xilandzi na xiheteleri swa yelana, hinkwaswo swi kumeka emakumu ka xivulwa. swi hambana ntsena hikuva ku na tinxaka to hambana ta swilandzi.

Xik: Ku na xilandzi xa ntsongahato Movha > ximovhana nhwana> xinhwanyetana

Ku na xilandzi xa vundhawu holo > eholweni yindlu > endlwini
Ku na xilandzi xa nkarhi lowu nga hundza famba > fambile
Kuna xilandzi xa mavitimpfelelo Mufambi Mutsari

tsala > tsarile

Maviti mpfelelo

Hi Xitsonga hi na maviti ya ntumbuluko na maviti mpfelelo. Maviti ya ntumbuluko i maviti lama nga davuka ya ri maviti na khale. Maviti mpfelelo i maviti lama pfelelaka ma huma eka swihluvi swa mbulavulo swo hambanahambana.

Xikombiso:

Maviti yo huma eka maendli. Xik: famba >mufambi, rhandza > murhandziwa, tirha> xitirho, vika> xiviko
1. Maviti yo huma eka mahlawuri. Xik: vu-+ -kulu > vukulu, vu-+ -mbisi

>vumbisi

Maviti yo huma eka maencisi. Xik: ri-+ -hati >rihati, vu-+- pfotlo> vupfotlopfotlo
- Maviti yo huma eka mahlamari. Xik: vu-+ yoo ! > vuyoyoyo, vu-+ -hawu > vuhawu
- Maviti yo huma eka maviti. Xik: vu-+ munhu > vumunhu, xi-+homu> xihomu

Ntsongahato wa maviti

Maviti ya nga tsongahatiwa hi tindlela leti landzelaka:

Ku komba vuntsongo. Xik: ribye >xiribyana
Ku komba ntalo. Xik: mati > swimatana
Ku komba vukhale. Xik: huku > xikukwana
Ku komba ku sola. Xik: mukhegula > xikhegudyana
Ku komba ku ndhundhuzela/ rirhandzu. Xik: nsati > xisatana

Mavumbelo ya ntsongahato

Ntsongahato wu vumbiwa hi ku lungelela swirhangi na swilandzi eka maviti na maendli:

Swirhangi swa ntsongahato hi leswi landzelaka: xi- eka vun’we na swi- eka vunyingi.
Swilandzi swa ntsongahato hi leswi landzelaka: -ana, -nyana, na -etana

Vundhawu bya maviti

Hi Xitsonga loko hi vumba vundhawu hi lungelela xirhangi xa vundhawu na xilandzi xa vundhawu.

Swirhangi swa vundhawu i e-, a- ,eka-, aka-
Swilandzi swa vundhawu i -ini, na, -eni.

Swikombiso swa maviti lama nga eka vundhawu

Muti > emutini, tiko > etikweni, Mhinga > eka Mhinga, vona > aka vona